Tên di sản : Đền Đệ Tứ (Hoà Chúng)
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 187/QĐ- UBND
Giới thiệu
Làng Hòa Chúng có niên đại 1000 năm tuổi:
Sau khi dẹp xong 12 sứ quân. Đinh Tiên Hoàng lên ngôi (970 – 979) phong cho Lê Lương chức Đô Quốc dịch sứ Châu Ái và cắt nửa cõi phong cho dòng họ Lương (văn bia chùa Hương Nghiêm). Làng Hòa Chúng nằm trong đất phân phong. Lê Lương cho khẩn hoang mở rộng đất phong về phía dông. Hiện nay còn lưu gọi tên các địa danh cồn Bái Đồn, xóm Đồn và dòng họ Cả Đồn còn gọi là làng Đồn (Làng Hòa Chúng).
Dòng họ Lê Lương có công lập ra đất Hòa Chúng, người con trai Lê Lương do lập nhiều công lao dưới triều Hoàng Đế Lê Hoàng được phong tức vệ đại tướng quân. Khi mất ông được tôn phong Đại Vương Thượng đẳng Tôn thần thờ tại nghè đền Hòa Chúng.
Trong phong trào văn thân chống Pháp giữa thế kỷ 19, làng Hòa Chúng có phong trào chống Pháp mạnh mẽ. Thôn Hòa Chúng đã có cơ sở Việt Minh gồm 4 người. Cuối năm 1943 đầu năm 1944 khu vực Bắc Quảng Xương có 12 làng có tổ chức Việt Minh đi lại làm việc an toàn, là những đốm lửa đầu tiên của phong trào cách mạng Quảng Xương.
Khoảng 21giờ ngày đầu tháng 2/1944 đồng chí Lê Quang Liệu được triệu tập tới nhà đồng chí Lê Quang Trường (Hoằng Hóa) để nhận nhiệm vụ đưa đồng chí cấp trên sang Quảng Xương kiểm tra tình hình phong trào Việt Minh huyện Quảng Xương. Đồng chí Tố Hữu và Hòa Chúng ở nhà ông Lê Đức Bác, nhà đồng chí Lê Quang Liệu và ngay đêm đó triệu tập Hội nghị gồm 14 cán bộ cốt cán các khu vực (phía Bắc) họp tại nghè Đệ Tam. Đồng chí Tố Hữu đã mở lớp huấn luyện và tuyên bố công nhận ban Việt Minh huyện Quảng Xương gồm: Vũ Thanh Long, Cao Văn Khanh do Lê Quang Liệu làm bí thư. Dưới sự chỉ đạo của đồng chí Tố Hữu, ban Việt Minh huyện họp lần đầu bàn công tác xây dựng và phát triển lực lượng, chuẩn bị khởi nghĩa, bảo vệ quyền lợi cho dân chống đi phu làm sân bay Lai Thành, đi lính, chống thuế.
Sau khi đồng chí Tố Hữu đến kiểm tra, đồng chí Đinh Chương Lân thay đồng chí Tố Hữu chỉ đạo Quảng Xương. Đồng chí Lân đã 3 lần kiểm tra phong trào. Tháng 5/1945 đồng chí Lưu Văn Bân (tức Lưu Cộng Hòa) về phụ trách Quảng Xương thay đồng chí Bân. Đồng chí Lưu Cộng Hòa đã triệu tập Hội nghị họp tại thôn Hòa Chúng giải thích điều kiện khởi nghĩa cướp chính quyền, chuẩn bị lực lượng tự vệ.
Một cuộc mít tinh lớn gồm 100 người được tổ chức tại Mã Bạch (Bắc Hòa Chúng) để tưởng nhớ một đồng chí cán bộ Việt Minh bị giặc Nhật giết hại ở Hoằng Hoá 24/7/1945 đã gây tiếng vang lớn.
Tin Nhật đầu hàng đồng minh, sáng 17/8/1945 đồng chí Lưu Cộng Hòa dự hội nghị ở tỉnh về triệu tập Hội nghị Việt Minh huyện tại Hòa Chúng Hội nghị đã thống nhất thành lập Ban khởi nghĩa gồm 5 đồng chí. Vũ Thanh Long, Nguyễn Thuần Nam, Đại Sĩ Thân, Cao Văn Khanh do Lê Quang Liệu làm trưởng ban. Hội nghị Hòa Chúng phân công cụ thể các mũi tiến công. Đêm 18/8/1945 lực lư���ng chiếm huyện lỵ Quảng Xương tập kết tại Cồn Tiên (Bắc Hòa Chúng) đánh chiếm huyện lỵ Quảng Xương.
Nghè Đệ Tứ vì có tiếng linh thiêng, ít người nghi ngờ, được chọn là địa điểm liên lạc, nơi ở bí mật của cán bộ cấp trên về hoạt động ở thôn Hòa Chúng. Nơi đây còn rất nhiều tài liệu cách mạng. Vườn kề cạnh đều là nơi hội ý họp bàn của cán bộ cách mạng.
Làng Hòa Chúng ngoài đền Đệ Tứ là địa điểm hoạt động của các chiến sĩ cách mạng, còn có nghè Đệ Tam và những cơ sở cách mạng như nhà ông Lê Đức Đắc ở xóm Đồn, nhà ông Lê Văn Hào ở xóm Đông Nhòn, nhà ông Lê Ngọc Tịch ở xóm dưới, nhà ông Lê Nguyên Sương, nhà bà Lê Văn Độ. Bãi Cồn Tiên thuộc địa phận xóm quán nơi mít tinh cướp tập kết giành chính quyền huyện.